Atayurt Gezileri 1 - Dil Hazırlığı

Cür desen koşo cüröbüz
Kir desen koşo kirebiz
Coogo sürdüü berenim
Corugundu bilebiz

Aycılık colgo attansan
Amandıktı tilerbiz

Yürü desen koşa yürürüz
Gir desen koşa gireriz
Düşmanı korkutan yiğidim
Yoğruluşunu (mayanı) biliriz

Aycılık (aylık) yola atlansan ey
Amanlığı dileriz

Kurmanbey Destanı, Kırk Yiğit

Aktaran: Arı Duru Türkçe

Gulzada Ryskulov yorumu ile dinlemek için: buraya tıklayın

Giriş

Bu yazıda sizlere Mayıs 2024’te başladığım 20 günlük Atayurt gezisine çıkmadan önce yaptığım dil hazırlığından bahsedeceğim. Bişkek’ten başlayıp Hive’de sonlandırdığım gezimde Kırgızistan, Kazakistan ve Özbekistan’ı tek başıma gezip gördüm. Her gittiğim yerde iyi dostlar edindim, birçoğuyla beraber seyehat de ettik. Evlerine davet edildim, otağlarına davet edildim, düğünlerine davet edildim. Çoğuyla iletişimimiz hala sürmekte. İlk fırsatta tekrar gitmeyi düşünüyorum. Dile çalışıp gittiğim için her gittiğim yerde gezgin olduğum kadar aynı zamanda da oranın yerlisiydim.

Döndüğümde pek çok arkadaşım gezide biriktirdiklerimden etkilenip kendileri de gidip görmek istediler. Bu yazıyı onlar ve benzer geziler yapmak isteyenler için yazıyorum. Yazının ilk bölümünde kısa sürede etkili iletişim kurabilmeniz için yapmanız gereken dil hazırlığından bahsedeceğim. Ben geziye çıktığımda böyle bir derleme yoktu. Bu boşluğu doldurmak için ben yazmaya karar verdim. İyi okumalar dilerim.

Bişkek Tarih Müzesi’nin görkemli girişi.

Dil Hazırlığı

Kırgızistan, Kazakistan veya Özbekistan’a gitmeden önce biraz hazırlık yaparsanız kısa süre içerisinde güçlü bir iletişim kuracak hale gelirsiniz. Ben gezime Bişkek’ten başladığım için dil hazırlığıma Kırgızca ile başladım ancak kullandığım yöntemler her üç ülkenin dili için de geçerli oldu. Kazakistan veya Özbekistan’a gidecekseniz, bu yazı yine size yardımcı olacaktır.

• Kırgızistan’da bir Türk gezgini iseniz İngilizce konuşmanızın pek bir karşılığı olmaz. Bunu yaptığınız durumda Amerikan turistlerden pek bir farkınız olmayacaktır. İngilizce size sınırlı sayıda kapılar açar.

• Kırgızistan’da bir Türk gezgini iseniz ve Rusça biliyorsanız, Rusça ülkenin ikinci resmi dili olduğundan pek çok işinizi görebilirsiniz ancak Kırgız halkının kültürel birikimine erişemezsiniz. Çalan ırları (sözlü türküler) da yazan özlü sözleri de anlayamazsınız.

• Kırgızistan’da bir Türk gezgini iseniz ve bilinçli biçimde Türkçe konuşmaya çalışırsanız, işte o zaman gerçek iletişim başlar. Karşılaştığınız insanlar sizi daha çok severler ve benzer biçimlerde size yanıt verirler. Hiç görmediğiniz akrabalarınızla ilk defa tanışmak gibidir. Bunu başardığınız ölçüde size kapılar açılır. Onlardan birisinizdir. Aynı dili konuşuyor, aynı birikimi paylaşıyorsunuzdur. Aynı tarihi yaşamışsınızdır. Size ‘bır togan’ (bir doğan) derler. Siz Aşık Veysel’den okursunuz onlar Toktogul Satılganov’dan okurlar. Atasözleriniz birdir. Gelenek görenekleriniz değişmemiştir.

Kendi deneyimimde Kazakistan’da bu durumun çok daha belirgin olduğunu gördüm. Kazakça bazı Kazaklar tarafından bile konuşulmazken dışarıdan gelen birinin Kazakça konuşmaya çalışması büyük saygı uyandırıyor.

Biraz önce kullandığım bilinçli sözcüğünü açalım. Türkçe Altaylardan Tunaya kadar anadil olarak konuşulan bir dildir. Bizim konuştuğumuz İstanbul Türkçesi, günümüzde konuşulan Çağdaş Türk Dilleri’nden sadece bir tanesidir. Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi, Tatar Türkçesi, Kazak Türkçesi ve Kırgız Türkçesi de bu dillerin arasındadır. Bütün bu dillerin ortak çok sayıda sözcük ve dil bilgisi yapıları olduğu için güçlü bir iletişim için yapmanız tek gereken, konuşurken bu ortaklıkların etrafında dolanmanız. Gerekli sözcükler ve kuralları zaten biliyorsunuz. Sadece bildikleriniz arasından bazılarını seçip kullanmanız bazılarını ise değiştirerek kullanmanız gerekiyor. Bilinçli konuşmak işte burada başlıyor. Konuşurken aşağıdaki anlatacağim 6 kurala önem verirseniz anlaşılma oranınız çok yüksek olacaktır.

Eğer Anadolu’nun başka bir yerinde konuşulan Türkçe’ye hakimseniz gittiğiniz yerde İstanbul Türkçesi yerine o Türkçe’yi konuşun. O Türkçe çok daha yakın olacaktır gideceğiniz ülkede konuşulan Çağdaş Türk Dili’ne. Örneğin çamaşırlar için yıkamak yerine yumak fiili kullanılır Kars’ta da Yozgat’ta da Bişkek’te de, Çimkent’te de, Taşkent’te de.

Bugün Çin’deki bütün kağıt paralarının sağ üst köşesinde Türkçe yazdığını biliyor muydunuz?

Kağıt paranın sağ üst köşesinde Arap harfleri ile Uygurca yazmaktadır.

1. İstanbul Türkçesi’ndeki yabancı sözcükler

Bizde çok sayıda Farsça, Latince ve Arapça sözcük var. Konuşurken aklınıza gelen bu sözcüklerin hangilerinin Farsça/Arapça/Latince hangilerinin ise Türkçe olduklarını bilip de Türkçe olanlarını kullanırsanız o zaman dediğinizi anlarlar.

Örnek verelim.

Siyah-beyaz: Arapça
Kara-ak: Türkçe

Gri: Latince
Boz: Türkçe

Sebz, sebze: Farsça
Yeşil, yeşillik: Türkçe

Hayır: Arapça
Yok: Türkçe

Evet: kökeni hakkında farklı görüşler var
He: Türkçe

Beyaz olanını veriniz bana derseniz bakarlar. Ak olanını veriniz bana derseniz anlarlar. Ak kalmadı öbüründen vereyim derlerse. He ver derseniz anlarlar. Yok verme derseniz anlarlar. Hayır derseniz bakarlar.

Aynı zamanda Kırgızca öğrenmeye başladığımız andan itibaren çok sayıda Türkçe sözcük öğrenmeye başlıyoruz. Türkçe’miz gelişiyor, zenginleşiyor.

Fast-food: tez tadım
Anahtar: açkıç
Otel: konak evi
Mide: aş kazan
Restoran: aş hana
Şifre: sır söz
Şemsiye: çadır (bazen de kol-çadır)

Ne güzel değil mi? Tamamını anlayabildiğimiz Türkçe sözcükler :) Okullarda bilim derslerinde kullanılan sözcüklere de böyle özen gösterilse herkes konuları çok daha iyi anlamaz mı? Atatürk’ün o kadar işinin gücünün arasında geometri eğitiminde kullanılacak Türkçe sözcükleri araştırıp belirlemesinin sebebi de tam olarak bu değil miydi? Yeni bir kavram anlatılırken insanların bildikleri sözcükler kullanılır ki yardımcı olsun. Hem kavramı bilmeyip hem de kavramı anlatmaya çalışan yabancı sözcüğü anlamazsak nasıl öğreniriz?

Lise’de önümüze konulan integral sözcüğünün gerçekten ne ifade ettiğini ancak üniversitede mühendislik matematiği dersini aldıktan sonra anladım. Meğer o havalı latin integralinin aslında yaptığı sadece bütünlemekmiş. Türkçe bütünleyici veya tamlayıcı denilseydi ve basit bir alan veya hacim hesaplamasında nasıl kullanılabileceği kısaca gösterilseydi, liseyi bitirdikten sonra sıvacı bile olsam bu kavramı özümseyip gündelik hayatımda kullanıyor olurdum. Sıva işi günün sonunda iki boyutta integral hesabıdır.

Yazılım mühendisliği eğitimim sırasında karşılaştığım virtual method,encapsulation ve polymorphism gibi bazı kavramları ise gerçekten anlamam aylar sürdü. İngilizcem vardı ama bu sözcüklerin ne kadar İngilizce oldukları tartışılır. İlk başta bu kavramlar öğretilirken Türkçe’leri sunulsaydı 5 dakikada bu kavramları anlamış olurdum. Yine mesleğimizde kullanılan monad sözcüğüne karşılık gelen kavramı şuanda bu yazıyı yazarken hala bilmediğimi itiraf ediyorum. Belki de toplamda 25 kez öğrenip tekrar unuttuğum bir kavram. Gerektiğinde her seferinde açıp bakarım ve “haaaaaa buydu bu tamam” diyerek hatırlarım. Bu konuya bir başka yazıda daha kapsamlı olarak yer verelim :).

Peki bütün bu zamana kadar öğrendiğimiz sözcüklerin hangilerinin hangi kökenden olduğunu nasıl bileceğiz?

Bu ilk başta zor gelebilir ama çok kolay bir yöntemi var. Oturup düşüneceğiz. Düşünüp bulabildiğimiz sözcükler Türkçe. Düşünüp bulamayıp da ezberlememiz gereken sözcükler yabancı kaynaklı. Bu iş bu kadar basit.

Birlik bolmai, tirlik bolmas

Birlik olmazsa dirlik olmaz. Kazak birikmezse baht konup, ırıs (bolluk bereket) dolmaz

Örneğin Merdiven. Ne demek şimdi bu? Mer-di-ven. Benim için hiç bir anlamı yok. Bir de basamak demek var. Bas-a-mak. Basıp aşmak. Basıp yukarı çıkmak. Bu anlamlı bir sözcük. Düşünüp bulabiliriz. O zaman merdiven yabancı kökenli olmalı. Doğru tahmin ettiniz. Farsça kökenli. Merdiven derseniz anlamazlar. Merdivene en yakın basamağı biliyoruz. Basamak veya basamaklar deyin. Tamamen aynı anlama gelmese bile oldukça yakın ve Türkçe düşünüp bulunulabilecek bir sözcük olduğu için sizi anlarlar. Kazakçası bu arada baspaldak.

Bir başka örnek:

İkametgah. Bu sözcüğü ilk defa ortaokulda işitmiştim. Sınava girmem için muhtardan alınması gereken bir belgeydi ve çok olağan bir sözcükmüş gibi herkes ikametgah deyip karşıdakinin anlamasını bekliyordu. Birkaç defa ezberlemeye çalışmama rağmen muhtarın yanına vardığımda dilim dönmeyip ikazametcan dediğimi hatırlıyorum. Muhtar anlamıştı neyse ki :) Bakalım Türkçesi neymiş. Kırgızca caşagan ceri (yaşağan yeri) Kazakça ise turğılıqtı jeri (doğulan yeri). Oh be ne kadar da kolaymış. Birisi yaşanan yer diyor öbürü ise doğulan yer diyor.

Türkçe bilen ve Farsça/Arapça/Latince dillerini bilmeyen birisine anlamlı gelen İstanbul Türkçesi’ndeki bütün sözcükler Türkçe’dir. Anlamsız olup da ezberlenmesi gerekenler sözcükler başka dillerden geçmiştir.

Kullanacağınız sözcükleri düşünür ve Türkçe olanlarını seçip kullanırsanız anlaşılırlığınız yüksek oranda artacaktır.

2. Dil bilgisi kuralları

Biz nedense kendimize güvenimiz gelmediğinde tek tek, ben var gelmek gitmek biçiminde konuşuyoruz. Bu belki yabancı diller için (İngilizce, İtalyanca, Almanca) işe yarayabilir ama Türk dillerinde işe yaramaz.

Türk dilleri arasındaki dil bilgisi kuralları çok benzerdir. Ekleri kullanın. Çoğul eki, iyelik eki, kişi eki, bunların hepsini kullanın. Konuşurken Türkçe düşünün. Gelirken, giderken, koşuyordum, geldiğimde, gittiğimde... bunları kullanın. Karşı tarafın anlama olasılığı yükselecektir.

Bir de ikili kullanımlar var, yapıp durdum, gelip çattım gibi. Bunlar Kırgızca ve Kazakça’da çok yaygın. Bunları da kullanmanız anlaşılırlığınızı arttıracaktır.

3. Ses değişiklikleri

Herhangi 2 Çağdaş Türk dili arasında sınırlı sayıda ses değişiklikleri vardır ve bunların istisnası yoktur. Bu sınırlı sayıdaki ses değişikliğini öğrenin ve kullanın.

Yumurta -» cumurta
Yol -» col
Yorgan -» Cuurkan
Yoldaş -» coldoş
Düşündüm -» tüşündüm

y -» c, d -» t, g-»k dönüşümleri ve başkaları da var. Bunların hepsini öğrenin ve kullanın.

Kazakça’da daha farklı mesela c yerine j harfi (damgası) giriyor işin içine.

Örnek (İstanbul Türkçesi - Kazakça):

Yumurta -» jumırtka
Yol -» jol
Yoldaş -» joldas
Düşündüm -» tüsündüm

Ş ler de S oldu. Onlara da dikkat edin.

Hedef dildeki ses farklılıklarının hepsini öğrenip Türkçe’yi bu ses değişiklikleri ile konuşursanız anlaşılma oranınız yaklaşık %20 artar.

4. En yaygın kullanılan temel sözcükler.

Nasıl, nerede, hangi, kim, ne, ne zaman gibi sözcükler çok önemlidirler. Bunları kesinlikle öğrenin.

Siz orada Türkçe konuşmaya devam edeceksiniz ancak bu sözcükleri hedef Çağdaş Türk Dili’nde kullanıldıkları biçimlerini kullanıyor olacaksınız.

Kırgızca: kaçan baştalaarı bilgisiz.
İstanbul Türkçesi: Ne zaman başlayacağı bilgisiz.

Demek ki ne zaman yerine kaçan diyeceğiz.

Kırgızca: Kanday batır dinç catar?
Türkçe:   Nasıl bahadır dinç yatar?

Nasıl yerine Kanday diyeceğiz.

Nerede: kayda
Kımbat: pahalı
Arzan: ucuz
Köp: çok
Arzan: az

Büyük: ülgen
Küçük: kiçik

ama: bürok

fotoğraf: süröt (suret diye düşünüyorum bunu)

kız: kız
oğlan: cigit (yiğit)

ler, lar (çoğul eki): der, dar, ter, tar, tör böyle
yiğitler-» cigittör
kızlar -» kızdar

ve: cana (yana)
Elma ve armut: alma yana alumrut (elmanın yanına armut)
ile: menen (Tengri biz menen'den hatırlayın)

Bunlar bilinecek. Bu sözcükleri kullanarak konuşursanız anlaşılma oranınız %5-%35 daha artar. Ne kadarını bilirseniz o kadar iyi anlaşılırsınız.

5. Harfler (Damgalar)

Kiril harflerini öğrenmek çok kolay. Her bir harfin birebir karşılığı olduğundan sınırlı sayıda damgayı bilip onları kullanacaksınız bu kadar. 2 günde yaparsınız.

Сүрөттөрүбүздү бириктирип, китеп жасоо идеясы бар.
Süröttörübüzdü biriktirip, kitep casoo ideyası bar.
Süretlerimizi biriktirip, kitap yazma ideası var.

Бирок кандай жол менен?
bürok kanday col menen?
ama hangi yol ile

Dikkat ettiyseniz sınırlı sayıda damga var Kiril harflerinde. Bir de Kiril ile yazılan dil Türkçe olunca okuması daha kolay çünkü ek yapısı ve dil bilgisini biliyorsunuz. Sonu “dar” veya “tar” ile biten sözcüklerin çoğul eki “lar” veya “ler” olacaktır örneğin.

20-30 kadar damgayı öğrenirseniz her yazılanı okursunuz. Bir bilgisayar oyununu öğrenirken ezberlediğimiz eşya, karakter ve beceri görsellerinin sayısını düşünün. Sırf DOTA 1 oyununda bile bu rakam rahatlıkla 300’ü geçiyor. Bunları öğrendikten sonra ne var 20-30 tane damgayı öğrenmekte?

6. Yöntem

Özgüveniniz yüksek olsun, dediğiniz anlaşılmadığında hemen eş anlamlılarını deneyin. O da olmazsa aynı cümleyi başka türlü kurun o zaman anlaşılırlığınızın artması olası. Unutmayın ki bütün bu ülkelerde zaten çok farklı aksanlar var. Özbekistan’a yakın yerdeki Kırgız aksanı farklı. Bişkek’tekilerinki farklı. Köydekiler farklı. İnsanların kulakları farklılıkları duymaya açık zaten. Siz özgüvenli olursanız ve konuşma biçiminizde ısrar ederseniz anlaşılırsınız.

Kaynaklar

Burada çok güzel kaynaklar vereceğim. Bunlara ne kadar çalışırsanız o kadar ilerlersiniz. İyi çalışırsanız çok kısa bir sürede epey yol alırsınız. Kervan yolda dizilir sözünden yola çıkacak olursak gitmeden önce kusursuz seviyeye gelmeniz gerekmiyor. Birazını öğrenip gittiğinizde her fırsatta konuşmaya çalışırsanız çok güzel olur. Ben de açıkçası öyle yaptım. Kırgızca, Kazakça ve Özbekçe’yi iyi derecede konuşamasam da yukarıdaki 6 başlığa önem vererek bilinçli bir biçimde konuşursam oluyor.

Ses veritabanları

Burada farklı dillerde ses kayıtları ve o kayıtların yazılı metinleri var. Bu kayıtları dinleyip yazılı metinlerini okuyarak Çağdaş Türk Dilleri’ni öğrenirsiniz.

Biz bul üylerdü satıp alganbız

Kırgızca olan bu kaydı dinleyelim bakalım ne diyor.

Биз бул үйлөрдү сатып алганбыз
Biz bul üylerdü satıp alganbız
Biz bu  evleri satın aldık

Biz bu evleri satın aldık diyor.

Bu kayıtları dinleyip Kiril’i Latin’e çevirerek veya bir çeviri hizmeti kullanarak sözcük sözcük Türkçe’ye çevirerek öğrenebiliriz.

Çağdaş Türk Dilleri arasında çeviri yaparken bütün cümleleri çeviri hizmetlerine vermek yerine her bir cümleden sonra nokta koyup sözcük sözcük çevirin. O zaman daha anlaşılır bir çeviri gelir.

1. https://commonvoice.mozilla.org/en
2. https://commonvoice.mozilla.org/ky/listen

Şarkı ve şiir çevirileri

Gökçe Birgen ve Arı Duru Türkçe adlı sosyal medya kanalları bu konularda çok yararlı içerikler sağlıyorlar. Bir şarkıyı dinlerken eş zamanlı olarak hem latin harfleri ile yazılmış halini hem de İstanbul Türkçesi’ndeki karşılığını halini yan yana gösterebiliyorlar. Onların paylaşımlarını da öneririm.

Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Edebiyatları üzerine kitaplar

Anadolu Üniversite’nin Çağdaş Türk Yazı Dilleri adı altında 2 cilt kitabı var. Harika bir kaynak. Çok faydalandım. Bu kitaptan sadece dil bilgisi kurallarını şöyle bir gözden geçirseniz bile olur. Geçmiş zaman eki, şimdiki zaman eki, çoğul eki gibi ekleri bir kez öğrenmek gerek sadece. Türkçe (öbür pek çok dilin aksine), kendi içerisinde bir bilgisayar derleyicisi kadar tutarlı bir dil olduğu için bütün dil bilgisi kurallarını sadece bir kez öğrenince dilin tamamı öğrenilmiş oluyor ve her durumda çalışıyor.

Bilgisayar derleyicisine benzetmemin nedeni Türkçe’nin kurallarının bir kez tanımlandıktan sonra bütün sözcüklerin bu kurallara istisnasız uymasını sağlamasında yatıyor. Tıpkı titizlikle çalışan bir bilgisayar kodu derleyicisi gibi. İstisna yaratan sözcükler ise zaten başka dillerden alınmış sözcükler oluyorlar. Aşağıdaki örneklerde de göreceğiniz gibi görüp çatmak, gelip yürümek ve okuyup durmak eylemlerinin çekimleri aynı. İstediğiniz eylemi koyun, hepsinde çalışır.

körüp catamın (görüyorum)
körüp catasıñ
körüp catat
körüp catabız
körüp catasıñar
körüp catat
kelip cürömün (geliyorum)
kelip cürösüñ
kelip cüröt
okup turamın (okuyorum)
okup turasıñ
okup turat

Öbür diller bu kadar titiz değiller. Bizzat tecrübemin olduğu İngilizce, Fransızca, Almanca ve İtalyanca dillerinde kurallar zayıf kaldığı için kuralları bilmeniz dili anlamanız ya da konuşmanız için yeterli değil. Bütün kuralları öğrendikten sonra bu kuralları etkisiz kılan çok sayıda istisnanın tek tek ezberlenmesi gerekiyor. Türkçe’de ise kurallar bir kez öğrenildiğinde bütün sözcükler bu kurallara uymak zorunda. Bu yüzden Türkçe öğrenmek bahsettiğim diğer dillere göre çok daha kolay.

Bu kitapları veya benzer içerikler sağlayan başka kitapları okumanızı öneririm. Aynı zamanda Anadolu Üniversitesi’nin 2 cilt de Çağdaş Türk Edebiyatları üzerine kitapları var. Onları da okumanızı öneririm.

1. https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/TDE303U/ebook/TDE303U-11V3S1-8-0-1-SV1-ebook.pdf
2. https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/TDE304U/ebook/TDE304U-11V3S1-8-0-1-SV1-ebook.pdf
3. https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/EDB405U/ebook/EDB405U-12V1S1-8-0-1-SV1-ebook.pdf
4. https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/EDB406U/ebook/EDB406U-13V2S1-8-0-1-SV1-ebook.pdf

Türk edebiyatı derya deniz. Gezdiğiniz yerlerden kimler gelip geçmişler, neler düşünmüşler, neler yazmışlar onları da bilmek gezinize büyük zenginlik katacaktır. Hive kentinde büyük Türkmen Ozanı Mahtumkulu Firaki’nin eğitim aldığı medreseye girince daha önceden araştırıp da okumamış olduğum için pişman oldum. Yola çıkmadan önce sorulan nereleri görmeli?, ne yiyip içmeli?, nerede kalmalı?, gibi sorulara kimler gelip geçmiş?, neler düşünüp yazmışlar? sorularını da eklemekte fayda var :).

Yahşiler yanında yürü sen özün,
Dür olsun daime söyleyen sözün,
Alimlere uysan, açılır gözün,
Cahillere uysan, kör dek olursun